عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟

نکته: به جز بانک مرکزی، به دیگر بانک های کشور در اقتصاد بانک تجاری گفته میشود.

سیر تا پیاز یک عملیات

به گزارش اقتصادنیوز، هدف عملیات بازار باز در بانک مرکزی چیست؟ عملیات بازار باز یکی از ابزارهای سیاست پولی است که برای مدیریت نرخ سود استفاده می شود. در ادبیات پولی نرخ قیمت پول است. وقتی بانک مرکزی قصد دارد نرخ تورم را مدیریت کند از طریق قیمت پول این کار را انجام می دهد. در واقع یکی از ابزارهای تنظیم قبض و بسط پول در یک اقتصاد عملیات بازار است.

ابزارهای مدیریت پول در اقتصاد

بانک مرکزی مانند سایر بانک های مرکزی در دنیا متولی اجرای سیاست پولی در کشور است. برای سیاست های پولی دو راه وجود دارد: ابزار مستقیم و ابزار غیر مستقیم. منظور از ابزارهای مستقیم.

ابزار مسقیم ابزارهایی است که بانک مرکزی از طریق آن بانکها را به سمت نرخ و حجم تسهیلات مدنظرش هدایت می­کند و دیگر بازار و ساز و کار حاکم بر بازار مد نظر نیست. به عنوان مثال اعطای تسهیلات به بخش های خاص یا تکالیف خاصی که بر بانکها وضع می شود، از جمله ابزارهای مستقیمی هستند که در گذشته نیز وجود داشتند و این ابزار نیازمند نظارت قوی بانک مرکزی است.تعیین نرخ سود به صورت دستوری نیز شکل دیگر ابزار مستقیم است. حتما شنیده اید که در ادوار گذشته دستور داده می شد نرخ سود سپرده و تسهیلات بانکی چقدر باشد؟

اما در ابزار غیر مستقیم بانک مرکزی به شیوه دستوری عمل نمی کند بلکه سعی می کند از مکانیزم بازار و جریان عرضه و تقاضا روندی های پولی را مدیریت کند. یکی از این ابزارها عملیات بازار باز است.

بانک مرکزی به وسیله عملیات بازار باز که یکی از ابزارهای غیر مستقیم محسوب می شود بانک ها را به سمت اهداف خود هدایت می کند. به عبارت دیگر عملیات بازار باز، یک ابزار سیاست پولی غیر مستقیم است،که بانک مرکزی با مدیریت نرخ سود در بازار بین بانکی تلاش می­کند به هدف اصلی خود که کنترل تورم است، برسد. عملیات بازار باز، سپرده قانونی و تسهیلات قانونی ابزارهای غیر مستقیم را تشکیل می دهند که از سال 97 مقدمات آنها فراهم شده و اکنون قابلیت اجرایی دارند. «اکوایران» در گفت‌وگویی با «محمد نادعلی»، رئیس کمیته اجرایی عملیات بازار باز بانک مرکزی،‌ مهم‌ترین سوالات در خصوص ابزار جدید سیاست‌گذار پولی را مطرح کرده است.

با توجه به اینکه نرخ سپرده در نظام بانکی به شکل دستوری تعیین می­شود آیا هدف بانک مرکزی مبنی برمدیریت نرخ بهره بین بانکی در چنین شرایطی محقق می شود؟

حدود 60 سال از فعالیت بانک مرکزی در اقتصاد ایران می­گذرد و عملیات بازار باز، سیاست جدیدی است که از اوایل سال 99 اجرایی شده؛ بنابراین یک دوره گذار از رویکرد قدیم که شامل عملیات مستقیم بوده به سمت رویکرد جدید که شامل ابزارهای غیر مستقیم است، باید دیده شود. عملیات باز بانکها را به سمت روش های غیر مستقیم هدایت می­کند و قرار است سیاست پولی به مرور از حالت دستوری خارج شود

سوالی که پیش می آید این است که تعیین نرخ سود که دستوری هست خودش می تواند یک مانع بر سر راه باشد.

بانک مرکزی در حال آماده کردن بستر و ریل گذاری در این زمینه است و پس از طی شدن مراحل اولیه عملیات، در مرحله بعدی به سمت ایجاد نرخ های سود سپرده و نرخ تسهیلات منعطف قدم بر می داریم.

هم اکنون یک بازار بین بانکی وجود دارد که همه بانک های کشور در آن فعال هستند. بانک ها در این بازار نیازهای نقدینگی روزمره شان را باهم مرتفع می کنند. به این شکل که بانک هایی که مازاد دارند، منابع خود را در اختیار بانک هایی که کمبود دارند می گذارند و این نقل و انتقال با نرخ سود بین بانکی انجام می شوند. بانک مرکزی از طریق منابع این بازار، کمبودها و مازادها را پیش بینی می کند و مدیریت این نرخ را در دست خود می گیرد و از طریق این نرخ بر سایر نرخ های اقتصاد اثر می گذارد. از جمله شروط موفقیت این عملیات این است که در مرحله بعدی به سمت آزادسازی یا انعطاف بیشتر در نرخ سود سپرده ها حرکت کنیم.

یک نکته مهم این است که در طرح بانکداری مرکزی تغییر ساختار در بانک مرکزی دیده شده که به سیاست گذاری های جدید پولی کمک می کند.

ساز و کار فعلی عملیات بازار باز چگونه است؟

عملیات بازار باز همانطور که پیش تر گفتیم در بازار بین بانکی اجرا می شود. بانکها و موسسات غیر بانکی و بانک مرکزی در این بازار حضور دارند. بانک مرکزی کمبود و مازاد در این بازار را پیش بینی کرده، زیرا اگر در این بازار منابع کم باشد باعث افزایش نرخ در بازار می شود و اگر منابع در این بازار زیاد باشد، منابع مازاد باعث کاهش نرخ سود بازار بین بانکی می شود.

در این زمینه بانک مرکزی با دو ابزار که در اختیار دارد نرخ سود را کنترل می کند: اول خرید و فروش اوراق دولت به صورت قطعی و دوم خرید و فروش این اوراق به صورت بازخرید.

در روش نخست اگر بازار با کمبود منابع مواجه باشد بانک مرکزی اوراق بهادار دولتی یا اوراق بدهی بانکها را از بانکها خریداری می کند و پول در اختیار آنها قرار می دهد و با تزریق منابع نرخ را در حالت افزایش مدیریت کرده و پس از آن یا کاهش می دهد یا تثبیت می کند یا همین روند را معکوس طی می کند.

در روش دوم بانک مرکزی، در صورتی که بازار بین بانکی با مازاد منابع رو به رو باشد، اوراق را به بانک ها فروخته و در سررسید برعکس اوراق را از آنها خریداری می کند. معمولا در روزهای چهارشنبه عملیات بازار باز در بازار بین بانکی انجام می شود.

ابزار بعدی بانک مرکزی تسهیلات قاعده ­مند است. بانک مرکزی به منظور کنترل دامنه نرخ سود، اجازه نمی دهد نرخ از حدی بالاتر یا پایین تر رود و کف و سقفی وضع میکند. وضع نرخ کف به این معناست که اگر بانکی منابعی پایین تر از نرخ سود بازار خواست نزد بانک مرکزی سپرده گذاری کرده و بانک مرکزی با نرخ سود کف به آن منابع را می دهد. نرخ سقف نیز به این معناست که اگر بانک ها نتوانستند از یکدیگر قرض بگیرند، با گذاشتن وثیقه نزد بانک مرکزی، می توانند با نرخ سقف تسهیلات بگیرند. این نرخ سود در واقع در یک دالان حرکت می کند که نرخ کف از 10 به 14 درصد رسیده و سقف آن 22 درصد است.

چه تفاوتی در سقف دالان و عملیات بازار باز وجود دارد؟

نکته ایی که وجود دارد این است که در نرخ 22 درصد یک حالت وثیقه گیری وجود دارد. وثیقه به نام بانک مرکزی بلوکه شده و منابع با نرخ 22 درصد به بانکها اعطا می شود و باید توجه شود که این بازار کوتاه مدت است. اما اگر بانک طی روز به مشکلی بر بخورد یا به عبارتی به منابع اضطراری نیاز داشته باشد می تواند اقدام به توافق بازخرید کند. همچنین در بازار بین بانکی که معمولا یک شبه و نهایتا دو هفته استف بانکها می توانند مدت قرض گیری را تمدید کنند. توافق باز خرید از رسوب اوراق در ترازنامه بانک مرکزی نیز جلوگیری می کند چرا که عملا دو اختیار وجود دارد، یک اختیار خرید از سمت خریدار و یک اختیار فروش از سمت فروشنده که در سر رسید این اختیارها معکوس می شود. فراموش نکنیم که هدف کنترل نرخ سود است و مقدار و حجم پول متغیری است عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ که در دست بانک مرکزی است تا به وسیله آن نرخ سود را کنترل کند.

استقبال بانکها از عملیات بازار باز و تسهیلات قاعده ­مند چگونه است؟

در ابتدای این کار خود بانک ها با خرید و فروش اوراق آشنا نبودند و شرایط به گونه ایی بود که در بازار بین بانکی با مازاد منابع رو به رو بودیم و نرخ سود در این بازار به شدت کاهش یافته بود و حتی به 8 درصد رسیده بود و همچنین اقتصاد با مشکلات ناشی از کرونا دست و پنجه نرم می کرد. ابزار موثر در آن مقطع این بود که نرخ سود کف را ایجاد کنیم که با افزایش نرخ سود به نوعی کف نرخ سود در دالان شکل گرفت. بعد از اینکه نرخ سود بازار بین بانکی در داخل دالان قرار گرفت هنوز بانک مرکزی هم هیچ اوراقی نداشت. در آن زمان دولت به واسظه کسری بودجه شدیدی که داشت به استفاده از ابزار بدهی به عنوان یکی از شیوه های تامین مالی روی آورد و از 13 خرداد شاهد حراج در اوراق بدهی دولت بودیم. به این مفهوم که بانک ها بتوانند اوراق دولت را بخرند و در پرتفوی خود اوراق داشته باشند. از آن زمان وقتی بازار به جایی رسید که نرخ خیلی بالا رفت بانک مرکزی شروع به خرید اوراق کرد و هم اکنون نیز با خرید و فروش به روش باز خرید، خرید و فروش وثیقه محور شکل گرفت. تمامی مراودات بانک ها با بانک مرکزی وثیقه محور است اما خود بانک ها بدون وثیقه با یکدیگر ارتباط دارند.

آیا بانک ها برای بهره برداری کامل از عملیات بازار باز به زیر ساخت خاصی نیاز دارند؟

خیر. زیر ساخت ها توسط بانک مرکزی و با همکاری سازمان بورس و اوراق بهادار فراهم شده و سیستم های برخط نیز تهیه شده تا بانک مرکزی با سیستم برخط، وثیقه را در اختیار بگیرد و همچنین خرید و فروش اوراق با همکاری شرکت سپرده گذاری مرکزی و تسویه وجوه انجام می شود. شاید خود بانکها در داخل سازمان احتیاج به ایجاد بخش جدید داشته باشند اما زیر ساخت ها فراهم است.

برخی کارشناسان نگران این موضوع هستند که ممکن است در این بازار بین بانکی یک ریسک مالی به بانکها سرایت کند آیا این امکان وجود دارد؟

وقتی در بازار بین بانکی تامین مالی بدون وثیقه انجام شود احتمال ایجاد ریسک وجود دارد این بازار کوتاه مدت است و اگر ریسکی ایجاد شود کل سیستم را متاثر می کند. دو روش برای مدیریت این ریسک وجود دارد اول توافق بازخرید که وثیقه محور است و بانک مرکزی هم به دنبال وثیقه محور کردن بانک هاست که وثیقه ها نیز همان اوراق هستند و روش دوم این است که بانک ها به امید بانک مرکزی در این بازار ریسک را محتمل می دانند بر بانک مرکزی. البته بانک مرکزی نیز به دقت در حال پالایش و رصد بانکها ست. بانک ها نیز اگر دچار چالش شوند به بانک مرکزی مراجعه می کنند و وثیقه می گذارند و اگر وثیقه نداشتند اضافه برداشت رخ می دهد.

بانک مرکزی برای توسعه بازار بین بانکی چه برنامه هایی دارد؟

بانک مرکزی به دنبال ایجاد ادبیات این موضوع و آگاه سازی منافع حاصل از این بازار برای کل اقتصاد است. در زمینه ابزارها نیز به عنوان مثال ایجاد توافق بازخرید بین بانک هاست. همچنین یک موضوع دیگر ایجاد بانک اطلاعاتی دولت در بانک مرکزی است و اینکه بانک ها دو حساب نزد بانک مرکزی داشته باشند یک حساب اوراق و یک حسابی که اکنون دارند. همچنین بانک مرکزی در نظر دارد سیاست های اعتباری را با فعالیت بازار بین بانکی همسو کند و دولت را تشویق کنیم تا سیاست های تکلیفی بر بانک مرکزی نداشته باشد و این رابطه از طریق اوراق باشد.

امسال که شاهد تحریم ها و شیوع ویروس کرونا بودیم نگرانی افزایش نقدینگی و رشد تورم وجود داشت اگر بانک مرکزی به این ابزارهای نوین روی نمی آورد احتمالا چه اتفاقی می افتاد؟

قطعا این عملیات موثر بوده. در 33 هفته ایی که حراج اوراق دولت برگزار شد وکسری بودجه دولت از این طریق جبران شده، پشتوانه آن عملیات بزار باز بوده است. همچنین برخی اقدامات بانک مرکزی هم قابل توجه است به طور مثال الزام بانک ها به اینکه 3 درصد از سپرده هایشان را به صورت اوراق دولت نگهداری کنند. از این طریق بانک مرکزی توانست برای اوراق دولتی تقاضا ایجاد کند و پذیرش اوراق دولت به عنوان وثیقه و اعطای تسهیلات با نرخ 22 درصد از دیگر اقدامات بانک مرکزی است. بانک مرکزی از تامین کسری بودجه دولت از طریق پولی سازی جلوگیری کرده و رجوع به بانک مرکزی و پایه پولی اش کمتر شده است. نرخ در بازار بین بانکی کنترل شده و نوسانات کاهش یافته و همچنین بخشی از دارایی های بانک ها، با دارایی با بازده بهتر شکل گرفته و ترازنامه بانکها از این طریق تا حدودی سالم سازی شده است.

پول چیست؟

شاید پرسیدن سوال "پول چیست؟" به نظرتان عجیب بیاید چرا که پول چیزی است که بشر بیش از 2000 سال است که از آن برای مبادلاتش استفاده کرده و آنقدر جزئی از زندگی ما (و اتفاقا یکی از اجزای اصلی زندگی ما) شده که شاید تا الان به اینکه اصلا پول چیست، فکر نکرده باشید! اما در این مطلب قصد داریم تا مطالبی کلی را در مورد مفهوم پول به شما توضیح دهیم.

پیدایش پول

همانطور که احتمالا میدانید، قبل از اینکه پول به وجود بیاید، بشر معاملاتش را به صورت پایاپای انجام میداد؛ یعنی افراد کالای مازاد خود را با کالایی که نیاز داشتند تعویض می کردند. مشخص است که این روش معامله اصلا روش مناسبی نبود چون تعداد کالاها کم بود و مثلا ممکن بود یک کفاش به گوسفند یک دامدار نیازی نداشته باشد و دامدار برای رفع نیازش به کفش مجبور بود ابتدا گوسفندش را به کالایی که کفاش نیاز داشت تبدیل میکرد و بعد آن را با کفش عوض میکرد.

هرچه تعداد معاملات و جمعیت بیشتر میشد، نیاز به پول هم بیشتر حس میشد تا بالاخره مفهوم پول بین انسان ها ابتدا با استفاده از اشیای گران قیمت و فلزات گرانبها و بعدتر با ضرب سکه و در نهایت با چاپ اسکناس (و این اواخر به وسیله کارت اعتباری) درک شد.

تعریف پول

اینکه بخواهیم به طور دقیق مفهوم پول را توضیح دهیم، مقداری مشکل است. در واقع با مدرن تر شدن اقتصاد، تعریف دقیقی از مفهوم پول وجود ندارد و در نتیجه به جای اینکه پول را تعریف کنیم، بهتر است کارکردهای پول را توضیح دهیم.

کارکردهای پول

پول به صورت کلی، سه کارکرد اساسی دارد:

• واسطه مبادله
• ذخیره ارزش
• واحد شمارش

الف) واسطه مبادله

پول چیزی است که به عنوان واسطه در مبادلات بین افراد جامعه استفاده میشود. یعنی یک دامدار برای خرید کفش، دیگر نیازی نیست که یک دور طولانی بزند تا کالای مورد نظر کفاش را با گوسفندش معاوضه کند و بعد آن را با کفش مبادله کند. با کشف پول، دامدار گوسفند خود را میفروشد و با پول آن کفش میخرد.

مهمترین نکته درباره کارکرد پول این است عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ که افراد جامعه باید یک شی را به عنوان واسطه مبادلات بپذیرند. مثلا یکی از نکاتی که باعث شد بیت کوین بتواند در بازارهای جهانی جا باز کند، همین اقبال و پذیرش عمومی در استفاده از آن به عنوان واسطه مبادلات بود.

ب) ذخیره ارزش

پول را میتوانیم به عنوان یک شی ارزشمند برای مدتی نگهداری کنیم و بعد در صورت نیاز از آن استفاده کنیم. کالاهای زیادی این خاصیت را دارند که میتوانیم با خرید و نگهداری از آن ها، ارزشی را ذخیره کنیم. ممکن است کالاهای سرمایه ای و بادوام، نقش پول را در این مورد بازی کنند اما پول عام ترین و ساده ترین وسیله برای ذخیره ارزش است.

ج) واحد شمارش

پول واحد شمارش است و برای مقایسه ارزش نسبی کالا استفاده میشود.

هر چیزی که بتواند این سه نقش را بازی کند، میتواند به عنوان پول استفاده شود. اما در کنار این سه نقش، هر چیزی که بخواهد نقش پول را بین مردم ایفا کند، نیازمند آن است که شرایط زیر را هم داشته باشد:

1.سبک باشد و امکان جا به جایی مقدار زیادی از آن به راحتی فراهم باشد.

فرض کنید شما 1 میلیون سکه آهنی (به ارزش جمعا 1 میلیون تومان) در اختیار دارید، حمل 20 برگه اسکناس 50 هزارتومانی راحت تر خواهد بود یا 1 میلیون سکه؟

در واقع به دلیل سنگینی و سخت بودن جا به جایی بود که با افزایش جمعیت، انسان ها به جای استفاده از سکه، به اسکناس ها روی آوردند.

2.بادوام باشد و به سادگی از بین نرود.

فرض کنید که در جوامع بدوی که از صدف به عنوان پول استفاده میکردند، زندگی میکردید. اگر کیسه پولتان روی یک سطح سخت می افتاد احتمالا بخش زیادی از پول شما بخاطر این ضربه نابود میشد.

3.توافق جمعی درباره ارزش آن وجود داشته باشد.

بالاتر هم گفتیم که این مهمترین شرط برای استفاده از یک وسیله به عنوان پول است. مثلا در همان جامعه بدوی که صدف را به عنوان پول استفاده میکردند، احتمالا دلیلشان برای اینکار نایاب و گرانبها بودن این صدف ها بوده است. اما این صدف ها احتمالا در یک شهر ساحلی که مقدار زیادی از همان صدف پیدا میشد، ارزش خاصی نداشتند.

در جوامع مدرن، توافق جمعی با استفاده از وضع قوانین صورت میگیرد. یعنی مثلا آمریکا قانون وضع میکند که واحد پول کشور ما دلار است و مردم باید طبق قانون این واحد پول را بپذیرند.

انواع پول

گفتیم که هرچیزی که بتواند سه کارکرد و سه شرط بالا را داشته باشد، میتواند به عنوان پول استفاده شود. اولین چیزی که در اقتصاد به عنوان پول استفاده میشود، اسکناس و سکه ها هستند. دومین چیز انواع سپرده های کوتاه مدت هستند که مردم در بانک نگهداری میکنند. این سپرده ها هر زمان که نیاز باشد، چه به صورت چک و چه به صورت نقدی قابل استفاده هستند. این سپرده ها اصطلاحا در اقتصاد سپرده دیداری نامیده میشوند.

طبق تعریف اقتصادی، این موارد (اسکناس ها و سکه ها و سپرده های کوتاه مدتی) را پول می نامیم.

شبه پول چیست؟

متغیر دیگری که تا حدی نقش پول را دارد، موجودی حساب مردم در حساب های پس انداز مدت دار است. این حساب ها اصولا امکان برداشت آنی وجه را ندارند. بخاطر اینکه حساب های بلندمدتی سیالیت کمی دارند و امکان تبدیل آنی آنها به وجه نقد نیست، در اقتصاد به آنها شبه پول میگوییم.

سیالیت در اقتصاد به چه معناست؟

در اقتصاد به امکان سریع خرج شدن یک دارایی، سیالیت گفته میشود. این تعریف شبیه تعریف نقدشوندگی یک دارایی است ولی با آن فرق میکند. نقدشوندگی به امکان تبدیل یک دارایی به وجه نقد گفته میشود ولی سیالیت به امکان سریع خرج شدن آن میگوییم.

پول نقد و حساب کوتاه مدتی، حداکثر سیالیت را دارد و حساب های بلندمدتی، سیالیت کمتری را دارند.

نقدینگی چیست؟

به مجموع آن چیزی که از پول و شبه پول گفتیم، نقدینگی میگویند.

ایجاد پول در اقتصاد چگونه اتفاق می افتد؟

همانطور که گفتیم پول شامل اسکناس (و سکه) و حساب های کوتاه مدتی بانکی است. بانک مرکزی هر کشور وظیفه چاپ اسکناس (خلق پول مورد اول) را دارد. باقی بانک های کشور (مثل بانک ملی، ملت، صادرات و. ) وظیفه ایجاد حساب ها را دارند که همان نوع دوم پول است.

نکته: به جز بانک مرکزی، به دیگر بانک های کشور در اقتصاد بانک تجاری گفته میشود.

در ادامه میخواهیم ببینیم که فرآیند خلق پول چگونه اتفاق می افتد.

بانک های تجاری سهم بزرگی در خلق پول دارند با اینکه به صورت مستقیم اسکناس چاپ نمیکنند. برای اینکه نشان دهیم نقش بانک های تجاری در اقتصاد و خلق پول چگونه است، باید مقداری در تاریخ به عقب برگردیم.

فرض کنید در یک شهر یک نفر امین و ریش سفید آن شهر باشد و مردم سکه هایشان را نزد او به امانت بگذارند. آن شخص با هر عدد سکه که از افراد میگیرد، یک کاغذ به آنها تحویل میدهد که در آن نوشته شده است که این کاغذ (که اسمش را حواله میگذاریم) برابر یک سکه است. یعنی پشتوانه این کاغذ، آن یک سکه ای است که شخص امانت دار تحویل گرفته است.

حالا چون در این شهر این فرد به امانت داری مشهور است، تمامی افراد شهر او را قبول دارند. حواله ی هر سکه که دست افراد است به جای خود سکه ها واسطه مبادله میشود، یعنی به جای اینکه دامدار سکه خود را از امین بگیرد و به کفاش بدهد و دوباره کفاش سکه را به امین تحویل دهد، دامدار حواله سکه را به کفاش میدهد و کفاش اگر به سکه نیاز داشت، میتواند پیش امانت دار رفته و سکه را از او بگیرد.

این مثال نشان میدهد که اشخاص به جای اینکه به سکه نیازی داشته باشند، با همان حواله، معاملات خود را انجام میدهند. حالا امانت دار که مثلا 1000 سکه در اختیار دارد، بر اساس تجربه به این نتیجه می رسد که برای پشتوانه حواله ها به بیشتر از عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ 100 سکه از این 1000 عدد نیازی نیست. یعنی کلا ممکن است 100 نفر به او مراجعه کنند، حواله را تحویل دهند و سکه را بگیرند و باقی افراد با همان حواله کار خود را انجام میدهند. پس یعنی عملا به 900 سکه دیگر نیازی نخواهد بود.

شخص امانت دار با وام دادن این 900 سکه به افراد و تحویل حواله های جدید به جای سکه، باعث میشود تعداد حواله ها در شهر زیاد با اینکه تعداد سکه های نزد امانت دار ثابت و همان 1000 عدد است.

حالا با این 900 حواله جدید هم، امانت دار به همان روش عمل میکند و 90 سکه (10% از کل) را به عنوان پشتوانه شناسایی میکند و 810 سکه را با حواله جدید وام میدهد و.

امانت دار اینکار را تا جایی اجازه دارد جلو ببرد که جمع همه پشتوانه هایی که شناسایی کرده بود، به عدد 1000 برسد.

این مثال کارکرد بانک های تجاری را به زبان ساده به ما نشان میدهد.

ضریب موثر و ضریب فزاینده

بعد از اینکه با کارکرد بانک تجاری آشنا شدید، عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ میتوانیم درباره دو اصطلاح اقتصادی صحبت کنیم:

• در علم اقتصاد به تعداد دفعاتی که از یک دارایی میتوانیم بدهی شناسایی کنیم و آن را وام بدهیم، ضریب موثر میگوییم. یعنی چند دور امانت دار اجازه ایجاد حواله جدید را دارد تا زمانی که جمع پشتوانه ها به عدد 1000 سکه برسد. مثلا ممکن است بعد از 5 بار اینکار را انجام دادن، جمع پشتوانه ها به عدد 1000 برسد، پس ضریب موثر عدد 5 خواهد بود.

در اقتصاد مدرن، ضریب موثر چیزی بین اعداد 7 – 13 است.

• در این فرآیندی که توضیح دادیم، نهایتا امانت دار به جایی میرسد که 1000 سکه دارد اما مثلا به اندازه 7000 سکه حواله ایجاد کرده، که یعنی 7 برابر دارایی پشتوانه ای خود، ایجاد بدهی کرده است. به عدد 7 در اقتصاد، ضریب فزاینده می گوییم.

نقش بانک مرکزی و بانک های تجاری در پول

همانطور که گفتیم عملکرد بانک های تجاری مثل همان امانت دار است. بانک مرکزی هم وظیفه دارد بانک های تجاری را کنترل و روی آنها نظارت کند. علاوه بر این، بانک مرکزی باید سیاست های پولی را طراحی و اجرا کند. در واقع وظیفه اصلی بانک مرکزی این است که مشخص کند چه مقدار پول برای اقتصاد بهینه است و بعد از آن سیاستی را طراحی کند که این مقدار پول ایجاد شود.

بانک های تجاری موظف هستند بخشی از سپرده مردم را در بانک مرکزی پس انداز کنند. این سپرده که در اقتصاد سپرده قانونی نامیده میشود، همان پشتوانه ای است که در مثال شخص امانت دار توضیح دادیم. بانک مرکزی توانایی کم یا زیاد کردن این سپرده را دارد. در مثالی که زدیم، امانت دار 10% از سکه ها را به عنوان پشتوانه (یا همان سپرده قانونی) لحاظ میکرد. اگر بانک مرکزی به این نتیجه برسد که پول باید کمتر شود، این مقدار را مثلا از 10 درصد به 20 درصد تغییر میدهد. احتمالا واضح است که اگر بانک ها مجبور باشند 20% از حساب مردم را به عنوان سپرده قانونی، به بانک مرکزی بدهند، کمتر میتوانند وام بدهند و در نتیجه پول کمتری خلق میشود.

اگر بانک مرکزی بخواهد پول زیاد شود، بطور برعکس، اعلام میکند که مثلا به جای 10% سپرده قانونی، بانک ها باید 5% سپرده داشته باشند.

به این مفهوم در اقتصاد عرضه پول و سیاست انبساط یا انقباض پولی میگوییم.

تاثیرات بانک ها و مردم برروی حجم پول

الف) تاثیر بانک مرکزی

بانک مرکزی از سه روش زیر روی خلق پول اثر گذار است:

• تغییر اقلام پایه پولی (همان زیاد و کم شدن منابعی که دست بانک های تجاری است)
• تغییر نرخ سپرده های قانونی بانک ها (همان پشتوانه ها)
• انجام عملیات بازار باز

ب) بانک های تجاری

بانک های تجاری از دو روش زیر روی خلق پول اثر گذارند:

• خودداری کردن از وام دادن به مشتریان
• سپرده کردن سرمایه مردم بیشتر از میزان سپرده قانونی نزد بانک مرکزی

ج) مردم

مردم هم در صورتی که پول خود را وارد سیستم بانکی نکنند، روی این چرخه تاثیر خواهند داشت.

ارزش پول چیست و چگونه محاسبه میشود؟

این مبحث مقداری پیچیده است. به زبان ساده، همانطور که خودتان هم درک کرده اید، در گذر زمان، ارزش پول عوض می شود. یعنی با اینکه یک برگه اسکناس 1000 تومانی، در دهه 60 همان جنس و رنگ و جوهر و. را برای چاپ لازم داشت که اسکناس های 1000 تومانی امروز لازم دارند، اما ارزش این اسکناس در گذر این حدودا 40 سال فرق کرده است. به این موضوع ارزش زمانی پول میگوییم.

اصلی ترین دلیل کاهش ارزش پول در گذر زمان، تورم است. تورم باعث میشود که قدرت خرید افراد کم شود و سطح عمومی قیمت ها بالا برود با اینکه برگه اسکناس 1000 تومانی تغییری نمیکند. یعنی در طول زمان این اسکناس از 1000 تومان به 2000 تومان و بعد به 5000 تومان تغییر نمیکند.

بر اساس یکسری فرمول میتوانیم ارزش آتی ریال (ارزش زمانی پول در آینده) و ارزش فعلی آن را محاسبه کنیم. این کار را با مشخص کردن نرخ تنزیل انجام میدهیم. بعد از اینکه نرخ تنزیل را محاسبه کردیم، از فرمول زیر میتوانیم ارزش آتی هر ریال را مشخص کنیم:

سال^ (نرخ تنزیل + 1 ) / ارزش آتی ریال = ارزش فعلی ریال

به عنوان مثال بعد از محاسبات انجام شده، به این نتیجه می رسید که نرخ تنزیل برابر 10 درصد یا 0.1 است. فرض کنید که شما انتظار دریافت 1000 تومان در پایان سال (12 ماه بعد) را دارید. با فرض نرخ تنـزیل 10%، 1000 تومانی که قرار هست در یک سال بعد دریافت کنید، امروز برابر 909 تومان خواهد بود ([1+0.1] /1000) که به این مبلغ، ارزش فعلی گفته می‌شود.

به همین ترتیب اگر شما انتظار داشته باشید تا 1000 تومان را در عرض دو سال دریافت کنید، ارزش فعلی آن 826 تومان خواهد بود.

جمع بندی

در این مقاله با مفهوم پول و کارکردهای آن آشنا شدیم. همچنین الزاماتی را که یک شیء باید به عنوان پول داشته باشد، بیان کردیم. همینطور به نقش بانک های مرکزی و تجاری و مردم نیز در پول اشاره شد. همچنین در نهایت ارزش فعلی و آتی پول نیز در این مطلب تعریف شدند. در مورد بسیاری از مفاهیم و موضوعاتی که در این مقاله به آنها پرداخته شد (مانند نرخ تنزیل)، احتمالا بتوان هر یک را در مقاله ای جداگانه به صورت مفصل تر بررسی کرد اما در این مطلب برای آشنایی کلی شما با مفهوم پول سعی در بیان مطالب به صورت کلی و مختصر و مفید داشتیم.

بررسی نحوه انجام عملیات بازار باز در قانون بودجه 99/ چگونه نقدینگی در بلندمدت کنترل می‌شود؟

در دنیای بانکداری در عملیات بین بانکی(بین بانک مرکزی و بانک‌ها و بین بانک‌ها و مؤسسات اعتباری با هم) عملیات بازار باز در واقع بمانند کریدوری برای کنترل نرخ بهره وسود بانکی است.

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری آنا، عملیات بازارباز ( Open market operation) اصطلاحآ به معنای خرید و فروشِ اوراق قرضه دولتی در بازار آزاد، برای گسترش یا انقباض میزان پول در سیستم بانکی است که توسط بانک‌های مرکزی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد . بازار باز یکی از ابزارهای پولی است که می‌تواند به‌عنوان مکانیزم قوی سیاست‌گذاری پولی به منظور کنترل و مدیریت نقدینگی و نرخ سود تسهیلات بانکی مورد استفاده قرار گیرد. در دنیای بانکداری در عملیات بین بانکی(بین بانک مرکزی و بانک‌ها و بین بانک‌ها و مؤسسات اعتباری با هم) عملیات بازار باز در واقع بمانند کریدوری برای کنترل نرخ بهره وسود بانکی است .

ورود رسمی عملیات بازار باز به عرصه بانکی کشور در سال گذشته صورت گرفت. تقریبآ مهر ماه سال گذشته بود که روابط عمومی یانک مرکزی اعلام داشت: "بانک مرکزی براساس تصمیم سران سه قوه مجاز به انجام عملیات بازار باز شده است و می‌تواند برای اعمال سیاست پولی، نسبت به خرید و فروش اوراق مالی اسلامی منتشره توسط دولت اقدام کند ." همچنین در پی آن در اواخر دی ماه همان سال اعلام شد :" در راستاي اجراي چارچوب جديد سیاست‌گذاری پولی با هدف مديريت نرخ سود در بازار بين بانکی و نهايتاً کنترل نقدينگي و مهار تورم و فراهم کردن بستر لازم براي سياست پولی مبتنی بر هدف‌گذاری تورم با استفاه از ابزارهای کوتاه‌مدت غيرمستقيم سياست پولی و به استناد بندهای (الف) و (ب) ماده (10) و بندهای (5) و (6) ماده (13) قانون پولی و بانکی کشور مصوب1351، بند (9) مصوبه مورخ 1397.07.10 شورای عالی هماهنگی اقتصادی و بند (م) تبصره (5) قانون بودجه سال 1398، در تاريخ 1398.01.27 دستورالعمل "انجام عمليات بازار باز و اعطای اعتبار در قبال اخذ وثيقه عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ توسط بانک مرکزی" (به همراه اصلاحات آن در مورخ 1398.10.03) توسط شورای محترم پول و اعتبار تصويب شد ."

بدین ترتیب گام‌های اولیه برای نظارت بر عملیات بین بانکی ، کنترل نقدینگی و برداشت بانک‌ها از منابع بانکی مرکزی برداشته شد. براین اساس اعطای اعتبار توسط بانک مرکزی به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری مجاز منوط به ارائه وثیقه کافی شده است.

قانون بودجه سال ۱۳۹۹ ، اما گام‌های دیگری در این زمینه برداشته و مقررات جدیدی را بنا نهاده است. در این مورد براساس بندهای ۱ و۲ قسمت"م" تبصره ۵ مقرر شده است:

1- "به منظور اجراي سياست پولي و مديريت نرخ‌های سود و مهار (کنترل) بلندمدت نقدینگی، مهار (کنترل) تورم و در راستای اجرای عملیات بازار باز و اعطای اعتبار در قبال وثیقه، به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اجازه داده می‌شود به تدریج بدهی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری شامل خط اعتباری و اضافه برداشت را وثیقه نماید به‌گونه‌ای که در پایان سال حداقل پنجاه‌‌‌درصد(%۵۰) بدهی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری به بانک مرکزی توثیق به اوراق بدهی منتشره به خزانه باشد. سازمان بورس اوراق بهادار مکلف به همکاری در توثیق اوراق بدهی خزانه نزد بانک مرکزی است.

۲- بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مجاز است با تصویب شورای پول و اعتبار بابت درصدی از سپرده‌های قانونی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، اوراق مالی اسلامی منتشره از سوی دولت را بپذیرد . "

از منظر بانکی می‌توان از مقررات تبصره ۵ قانون بودحه سال ۱۳۹۹ موارد زیر را استنباط نمود :

اول:از نظر قانونگذار هدف از عملیات بازار باز مدیریت نرخ‌های سود و مهار بلندمدت نقدینگی وتورم است.بدین ترتیب بانک عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ مرکزی از امکانات بیشتری برای مدیریت نرخ سود و مهار نقدینگی بهره‌مند شده است .

دوم:اخذ اعتبار از بانک مرکزی توسط بانک‌ها و مؤسسات اعتباری منوط به سپردن وثیقه کافی است.بدین ترتب بانک‌ها نمی‌توانند بدون تودیع وثیقه کافی از بانک مرکزی خطوط اعتباری ارزی ویا ریالی دریافت نمایند یا از منابع بانک مرکزی برداشت کنند .

سوم:افزون برآن، قانونگذار مقرر کرده است بدهی‌های بانک‌ها و مؤسسات اعتباری اعم از آنکه ناشی از دریافت خطوط اعتباری باشد یا ناشی از اضافه برداشت از حساب‌های بانک مرکزی می‌بایستی عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ به تدریج وثیقه دار شود .

چهارم: اما برخلاف سایر تسهیلات نه بانک مرکزی ونه بانک‌ها و مؤسسات اعتباری بدهکار هیچ‌گونه اختیاری در مورد توافق در مورد نوع وثیقه موردنظر ندارند.بلکه این بدهی می‌بایستی صرفاً با وثایق موردنظرقانونگذار وثیقه دار شوند. این وثیقه قانونی اوراق بدهی منتشره توسط خزانه معرفی شده است که بانک‌ها قاعدتاً بایستی آن را خریداری نمایند وبعنوان وثیقه بدهی خود به بانک مرکزی ارائه دهند.این موضوع را می‌توان استقراض غیرمستقیم دولت از سیستم بانکی کشور تلقی نمود با این تفاوت که دولت عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ در این مورد بجای بانک مرکزی ،نقدینگی موردنیاز خود را با فروش اوراق بدهی به بانک‌ها وموسسات اعتباری دریافت می‌کند.یعنی جذب نقدینگی بانک‌ها توسط دولت و درنتیجه آن بدهکار شدن دولت به بانک‌هایی که اوراق بدهی را خریداری می‌کنند .

پنجم : علاوه بر کاربرد اوراق بدهی دولت به‌عنوان وثیقه مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها و مؤسسات اعتباری،قانونگذار همچنین به بانک مرکزی اجازه داده است که با تصویب شورای پول و اعتبار بابت درصدی از سپرده‌های قانونی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری، اوراق مالی اسلامی منتشره از سوی دولت را بپذیرد. این نیز نوعی استقراض غیرمستقیم از بانک مرکزی است.زیرا این بانک‌ها هستند که در چارچوب مقررات قانون پولی و بانکی کشور مصوب ۱۳۵۱ بایستی به بانک مرکزی سپرده قانونی بپردازند.منتها در این مورد بانک‌ها بایستی بجای پرداخت مستقیم ، اوراق مالی اسلامی را از دولت خریداری و بابت سپرده قانونی به بانک مرکزی تحویل دهند.

اما به هرصورت دولت بهای اوراق مالی اسلامی وسود احتمالی مترتب بر آن را به خریدار این اوراق بدهکاراست.ولی متأسفانه قانونگذار تعریفی شفاف وروشن ازمفهموم حقوقی اوراق بدهی و تفاوت‌ها و مشابهت‌های آن با اوراق مالی اسلامی ارائه نکرده است.اما از نظر تحلیلی اگر اوراق بدهی از نظر ماهیت حقوقی به معنای قرض گرفتن دولت از خریدار باشد در این صورت خریدار نبایستی متوقع دریافت سود اوراق بدهی خریداری شده باشد.زیرا از نظر مبانی شرعی پرداخت سود به بدهی فاقد مجوز است.به‌هرحال ظاهر قضیه بسیار ساده است : بانک مرکزی از بانک‌ها طلبکار است و قانونگذار موجباتی را فراهم آورده است که این بانک بتواند برای مطالبات خود وثیقه بگیرد.

اما آن روی سکه موضوع دیگری است: در واقع اینکه اوراق بدهی دولت و همچنین اوراق مالی اسلامی چه تأثیری در عملیات بازار باز خواهد داشت و آیا می‌تواند منجر به کنترل نقدینگی و تنظیم نرخ سود تسهیلات بین بانکی بشود ویا آنکه در عمل قدرت تسهیلات دهی بانک‌ها را افزایش و یا کاهش می‌دهد و یا موجب افزایش نرخ سود تسهیلات بانکی ناشی از افزایش ناخواسته نرخ تمام شده منابع بانک‌ها خواهد شد یا خیر،نیاز به گذشت زمان دارد.پس باید منتظر ماند و نتایج را دید.اما به‌طور خلاصه می‌توان گفت : بدون تردید نتیجه سیاست پولی جدید قانونگذار افزایش مطالبات بانک‌ها از دولت خواهد بود و درنتیجه آن افزایش نرخ تمام شده منابع بانکی دور از انتظار نخواهد بود .

سفته بازی چیست و به چه کسی سفته باز می گویند؟

سفته بازی اصطلاح رایجی در بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری است و غالباً از به‌عنوان عملی فرصت‌طلبانه و منفی یاد می‌شود. سفته‌بازها افرادی هستند که به مطالعه و بررسی دقیق نوسانات قیمت کالا و خدمات پرداخته و برای دست‌یابی به سودهای بالا، اقدام به معاملات پر ریسک می‌کنند.

سفته بازی چیست؟

سفته بازی یعنی انجام معامله‌ای مالی که در آن ریسک بالایی برای از دست دادن بخش یا تمام مبلغ سرمایه‌گذاری شده‌ی اولیه وجود دارد و در مقابل، انتظار می‌رود که سود قابل‌توجهی به دست آورده شود. در سفته ‌بازی، ریسک ضرر ‌و ‌زیان، بیشتر از احتمال دستیابی به سودی بالاست و به همین دلیل به آن سفته‌ بازی و معامله‌ی پرریسک گفته می‌شود. گاهی تشخیص سفته ‌بازی از سرمایه‌گذاری مشکل می‌شود. تمایز این دو مفهوم به عوامل مختلفی مانند ماهیت دارایی، طول دوره‌ی نگهداریِ مورد انتظار و میزان اهرم افزایش سرمایه بستگی دارد.

خرید مسکن نیز می‌تواند با توجه به نوع خرید، سرمایه‌گذاری ساده و یا سفته ‌بازی در نظر گرفته شود. به‌طور مثال زمانی که فردی یک‌خانه باهدف اجاره آن خریداری می‌کند، سرمایه‌گذاری کرده است اما زمانی که فردی چند خانه را با قیمت‌هایی از قیمت فروش و با هدف کسب سود در کوتاه‌مدت می‌خرد، سفته‌ بازی انجام داده است. سفته‌بازان، نقدینگی بازار را فراهم می‌کنند و طیف وسیعی از تقاضاهای باز را پاسخ می‌دهند، همچنین به تولیدکنندگان در پوشش ریسک کمک می‌کنند. فروش استقراضی توسط سفته‌بازان به جلوگیری از ایجاد حباب قیمتی کمک می‌کند. صندوق سرمایه‌گذاری مشترک و صندوق‌های پوشش ریسک نیز گاهی در سفته ‌بازی شرکت می‌کنند. می‌توان درمجموع گفت: سفته‌ بازی یک معامله مالی با ریسک بالا و درعین‌حال بازده بسیار بالا است. اگر سود قابل‌توجهی در پیش نباشد، انگیزه‌ای برای شروع سفته ‌بازی وجود ندارد.

سفته ‌باز کیست؟

سفته‌بازان به دودسته تقسیم می‌شوند:

• گروهی از تحلیلگران و معامله گران هستند که روی یک سهم تمرکز می‌نمایند.
• افرادی هستند که با استفاده از پول از عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ تحلیلگران، اقدام به فعالیت در سهمی خاص می‌کنند تا زیرکانه به سود دست یابند.

سفته‌باز، به دنبال ارزش کالا یا اوراق نیست و صرفاً به بازده‌های قیمتی توجه می‌کند. سفته‌بازها ریسک‌های بالایی را به‌ویژه در ارتباط با پیش‌بینی تغییرات قیمت در آینده می‌پذیرند و امیدوارند که با انجام این ریسک‌ها، سریعاً به سودهای بالایی دست یابند. معمولاً این افراد، سرمایه‌گذارانی ریسک‌پذیر و پیچیده هستند که در بازارهای مربوطه، تخصص دارند. آن‌ها معمولاً سرمایه‌گذاری‌های اهرمی مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله را انجام می‌دهند. ازاین‌رو به این سرمایه‌گذاران، سفته‌باز گفته می‌شود که آن‌ها سعی می‌کنند تا تغییرات قیمت را در بخش‌های بی‌ثبات‌تر بازار پیش‌بینی کنند و باور دارند یا فکر می‌کنند که سود بالایی به‌دست خواهند آورد، حتی اگر شاخص‌های بازار، خلاف آن را نشان دهد. همچنین فعالیت این افراد، در چارچوب زمانی کوتاه‌تری نسبت به سرمایه‌گذاران دیگر، صورت می‌گیرد. درست است که هر باوری را که استراتژی سرمایه‌گذاری را هدایت می‌کند، می‌توان سفته‌بازان دانست، ولی اگر بازار از آن ایده حمایت کند، نمی‌توان آن را چندان سفته‌بازان به شمار آورد. به‌طورکلی، فعالیت‌های سفته‌بازان دارای ریسک بالاتری هستند که اغلب، به دلیل این است که شاخص‌های بازار، احتمال بالا رفتنِ ارزش پولی دارایی‌ را نشان نمی‌دهند. به‌علاوه سفته‌بازان، معمولاً قراردادهای آتی یا اختیار معامله را بیش از سهام مرسوم و رایج خریداری می‌کنند.

چه سهامی مستعد سفته بازی است؟

سفته‌بازان، سهام‌های بنیادی که بنا به دلایل نامشخصی از توجه بازار دور ماندند و حجم مبنای پایینی دارند را انتخاب می‌کنند تا بتوانند سهم موردنظرشان را در اصطلاح، باد کنند و یا به عبارت دیگر، اقدام به نوسان‌گیری از سهم مورد نظر نمایند. نقدینگی بالا که توسط سفته‌بازان به بازار تزریق می‌شود، منجر به افزایش تقاضا و در نهایت افزایش قیمت سهم به میزانی بیش از ارزش واقعی آن سهم می‌گردد. و این شرایط ممکن است سبب ایجاد حباب سفته بازی در سهم را فراهم کند. گاهی برعکس حالت بالا نیز ممکن است رخ ‌دهد. برای نمونه، اگر سفته‌باز عقیده داشته باشد که روند رو به پایینی در بازار وجود دارد یا قیمت دارایی خاصی، بیش از ارزش واقعی آن است، تا جای ممکن و در حالی که قیمت‌ها بالاتر هستند، آن دارایی را می‌فروشد و این عمل، موجب پایین رفتن قیمت فروش آن دارایی خواهد شد. اگر سایر سرمایه‌گذاران نیز مانند او عمل کنند، قیمت آن دارایی باز هم پایین‌تر می‌رود و در نهایت منجر به ترکیدن هر گونه حباب سفته بازی موجود می‌شود، تا زمانی‌ که فعالیت در بازار، به حالت ثبات و تعادل برسد.

چگونه بین سفته باز و سرمایه گذار تمایز قائل شویم؟

نکته‌ای که سفته‌باز را از سرمایه‌گذار متمایز می‌کند، ماهیت دارایی مورد معامله، دوره نگهداری دارایی و میزان اهرم اعمال شده است. به مثال زیر توجه کنید:

فرض کنید که آقای غفاری، منزل مسکونی را با هدف اجاره دادن، خریداری کند. در این صورت عنوان می‌شود که او سرمایه‌گذاری کرده است. اما اگر آقای غفاری چند دستگاه منزل مسکونی را با قیمتی پایین‌تر از قیمت بازار و با هدف کسب سود در کوتاه‌مدت خریداری کند. در این صورت یک معامله مالی با ریسک و احتمالأ بازده بالا انجام داده است، پس آقای غفاری در این شرایط سفته بازی کرده است. به طور کلی می‌توان گفت که، هر سرمایه‌گذار، زمانی سفته‌باز محسوب می‌شود که باور داشته باشد شرکتی که به تازگی دچار شکست چشم‌گیری (مانند بازتاب بسیار منفی آن شرکت در مطبوعات یا حتی ورشکستگی) شده است، به‌سرعت به روزهای پر رونق و سودده خود بازخواهد گشت. اگر این سرمایه‌گذار در چنین شرکتی سرمایه‌گذاری کند، سفته‌باز در نظر گرفته می‌شود.

چه زمانی سفته بازی در بازار شیوع پیدا می‌کند؟

معمولا این روش در بازارهایی که ثبات اقتصادی و یا سیاسی کمتری دارند بیشتر به چشم می خورد، البته این بدان معنی نیست که در بازارهای دارای عمق کافی و ثبات سیاسی و اقتصادی، این گروه فعال نخواهند بود. بلکه در تمام بازارهای مالی با شدت و ضعف می توان آنان را یافت و اساسا بازار بدون این گروه بی معنی خواهد شد. اما در حد افسار گسیخته آن موجبات به وجود آمدن حباب های قیمتی شدید (و حتی عکس آن) را فراهم خواهند نمود که باعث بالا رفتن ریسک در بازار سرمایه خواهد گردید. در بازارهای کارا، قیمت بازار اوراق بهادار به قیمت ذاتی (قیمت واقعی) آن‌ها نزدیک‌تر و به شکل عادلانه تعیین می‌شود. بازار غیرکارا باعث دلسردی سهامداران عادی می‌شود. این افراد فقط به اطلاعات رسمی دسترسی دارند که تمام واقعیت بازار را برایشان منعکس نمی‌کند و باعث ظهور تعدادی از سهامداران با نقدینگی سنگین در قالب سفته‌باز می‌شود. این افراد بر اساس اطلاعات پنهانی بازار، بی‌دلیل یک سهام را بالا و پایین نوسان می‌دهند و خسارت زیادی به فعالان بورس وارد می‌کنند. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که سهم‌ها با شرایط بنیادی مناسب، حبابی نشده و در زمان ریزش بازار، سقوط سنگین تجربه نمی‌کنند؛ اما سهم شرکت‌های کوچک که اگر دچار سفته ‌بازی باشند به همان سرعتی که رشد کردند سقوط می‌کنند.

فرآیند سفته بازی چگونه است؟

هر دو گروه سفته باز سهم را طی روزهای متمادی زیر نظر می‌گیرند. پس از آن با کدهای معاملاتی مختلف در جای مناسب اقدام به خرید سهام در پله‌های مختلف می‌کنند. تفاوت خریدشان با خریدهای معمولی در این است که با حجم‌های بالا و از طریق کدهای مختلف معاملاتی این کار را انجام می‌دهند که جزو سهامداران درصدی سهم قرار نگیرند. اگر در رده سهامداران درصدی قرار گیرند، معاملات آن‌ها رصد شده و اهداف آن‌ها نقش بر آب خواهد شد. این افراد، پس‌ازاینکه سهام مدنظرشان را در قیمت‌های مناسب خریدند اقدام به جلب‌توجه و نظر عموم تحلیل گران و معامله گران در بازار می‌کنند و البته اخیراً در این کار بسیار حرفه‌ای شده‌اند؛ یعنی در حمایت‌های تکنیکی اقدام به بالا بردن حجم معاملات می‌کنند. روال کار آن‌ها، به این صورت است که چند روز حدود ۲ الی ۳ روز معاملاتی با کدهایی که دارند اقدام به صف خرید کردن سهم می‌کنند. در روزهای آینده، همین سفته‌بازها با کدهای معاملاتی متفاوت، صف خرید صوری ساخته و قیمت پایانی سهم را تا مثبت کامل بالا می‌برند.

در همین حال سایر معامله گران وقتی می‌بینند یک سهم چند روز صف خرید بوده و اکنون نیز صف است، توجهشان به این سهم جلب شده و اقدام به رفتن در صف‌های خرید می‌کنند. در روزهای بعدی، سفته‌بازان سفارش خود را در از صف کم‌کم حذف می‌کنند. در روزهای آخر که سهم به اهداف خود نزدیک شده، این افراد اقدام به تبلیغ سهم در شبکه‌های اجتماعی کرده و سایر سهامداران را با خود همراه می‌کنند. به این افراد موج سوار گفته می شود. این گروه که خطرناک‌ترین فعالان بورس می‌باشند، با استفاده از سرمایه‌های کلان و قابلیت‌های ترویج اطلاعات و اخبار کذب سعی در دست‌کاری و انحراف بازار دارند. این گروه از فعالان هیچ تمایلی به رعایت قوانین بازی نداشته و در عملکرد ایشان هیچ اثری از قوانین بازی برنده-برنده به چشم نمی‌خورد. غالب افرادی که در روزهای پایانی به جمع سهامداران پیوستند، با ضرر از سهم خارج می‌شوند.

آیا هر شخصی می‌تواند عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ به‌راحتی سفته بازی کند؟

سفته‌ بازی خیلی هم راحت نیست. وقتی چند روز سفته‌بازان سهام را مثبت می‌کنند احتمالاً عده دیگری نیز با آن‌ها سهام را بخرند و طبیعی است که سایر افراد نیز همانند سفته‌بازان وقتی ببینند بعد چند روز در سود هستند اقدام به فروختن سهامشان کنند و این فروش زودتر از فروش سهام توسط سفته‌بازان اتفاق بیفتد و آن‌ها با کاهش سود مواجه شوند. همچنین با توجه به غیرقانونی بودن این فعالیت درصورتی‌که توافق سفته‌بازان با طرفین معامله و تحلیلگران به نتیجه نرسد، سهم به هدف نخواهد رسید.

چگونه در دام سفته بازان نیفتیم؟

وقتی سفته‌ بازی در حال کار روی یک سهم است، حجم معاملات سهم چندین برابر حجم میانگین ماهانه‌اش شده و چند روزی ادامه می‌یابد. پس از طریق حجم معاملات می‌توانید متوجه ورود پول هوشمند و سفته‌ بازی روی سهام شوید. درصورتی‌که اگر سهمی ارزشمند باشد کم‌کم حجم معاملاتش افزایش می‌یابد و حقوقی سهم طی زمان کوتاه‌مدت یا میان‌مدت اقدام به جمع‌آوری سهم می‌کند و ممکن است سهم حتی در چند ماه به‌صورت خنثی باشد. سعی کنید فقط در حمایت‌های معتبر عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ اقدام به خرید کنید نه هر حمایتی که پیش روی سهم بود. حد ضرر خود را نیز همیشه رعایت کنید و متناسب با رشد هر سهم حد ضررتان را بالا بیاورید. افزایش دانش و اطلاعات بورسی، شناخت شرکت‌ها نیز به ما کمک می‌کند، سهم‌های مطلوب را شناسایی کنیم و در تله سفته‌بازان نیفتیم.

ضرورت توجه به مسائل شرعی در اجرای عملیات بازار باز

شورای پول و اعتبار در روزهای گذشته در یک ‌هزار و دویست و شصت و هشتمین جلسه خود و در راستای اجرای سياست پولی و مديريت نرخ‌های سود، کنترل تورم، ساماندهی اضافه برداشت بانک‌ها و تعيين چارچوب مشخص برای اعطای اعتبار به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری به بانک مرکزی اجازه داد که به انجام عمليات بازار باز (خريد و فروش اوراق مالی اسلامی منتشرشده از سوی دولت و وثيقه‌گيری در ازای اضافه برداشت يا اعطای خطوط اعتباری به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری) اقدام کنند. بر اين اساس، مفاد دستورالعمل انجام عمليات بازار باز و اعطای اعتبار در قبال اخذ وثيقه از سوی بانک مرکزی در ۱۳ ماده و ۵ تبصره در این جلسه شورای پول و اعتبار به ریاست عبدالناصر همتی، رئيس کل بانک مرکزی، به تصويب رسيد.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد محقق‌نیا ، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره عملیات بازار باز، مزایا و موانع آن و همچنین ضرورت رعایت مسائل شرعی در اجرای این عملیات پرداخت و اظهار کرد: عملیات بازار باز به معنای خرید و فروش اوراق دولتی، اوراق قرضه یا اسناد مالی بانک‌هاست. فرض کنید بانک مرکزی اوراق قرضه یا اوراق مالی و امثالهم را خریداری کرده است و اکنون بنا دارد به دلیل کمبود منابع، مشکلات مالی خود را از این طریق جبران کند.

مفهوم عملیات بازار باز

وی ادامه داد: در واقع عملیات بازار باز ابزاری برای سیاست‌های انقباضی و انبساطی بانک مرکزی است. اگر بانک مرکزی قصد اجرای سیاست پولی انقباضی و جمع کردن پول از بازار داشته باشد، اقدام به فروش اوراق می‌کند و برعکس آن اگر بانک مرکزی قصد داشته باشد سیاست انبساطی در پیش بگیرد، اوراق را می‌خرد و به جای آن، پول در اقتصاد تزریق می‌کند. این در واقع همان عملیات بازار باز به منزله یکی از ابزارهای سیاست‌ پولی است.

محقق‌نیا به تعریف دیگر اشاره کرد و گفت: تعریف دیگر و دقیق‌تر عملیات بازار باز این است که این عملیات به خرید و فروش اوراق قرضه و اوراق بهادار دولتی از سوی بانک مرکزی اطلاق می‌شود و یکی از فعال‌ترین و مؤثرترین مکانیزم‌های کنترل حجم پول از سوی بانک مرکزی است. به عبارت دیگر، عملیات بازار باز به معنای دخالت مقامات پولی در بازار اوراق قرضه و بهادار دولتی به منظور تنظیم حجم پول در گردش، متناسب با فعالیت‌های اقتصادی است.

جای خالی عملیات بازار باز در اقتصاد ایران

این کارشناس اقتصاد اسلامی اظهار کرد: در واقع در چنین شرایطی، بانک مرکزی این اوراق را در بازار خرید و فروش می‌کند تا حجم پول در گردش را تنظیم کند. تاکنون این عملیات را در کشورمان نداشته‌ایم. به این جهت که قدری از لحاظ فقهی مشکل داشته، اما واقعیت این است که جای این عملیات در اقتصاد ایران خالی بوده است.

وی افزود: یکی از ویژگی‌های خوب آقای همتی، رئیس کل بانک مرکزی، این است که بازار را به خوبی رصد، کنترل و مدیریت می‌کنند و از فرصتی که در جلسه اقتصادی سران سه قوه در اختیارشان است استفاده خوبی می‌برند. معتقدم جا دارد که بقیه مقامات اقتصادی هم از این فرصت استفاده کنند و بازار و اقتصاد را به حال خود را رها نکنند.

ضرورت توجه به مسائل شرعی در اجرای عملیات بازار باز

رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه با اشاره به اهمیت توجه به مسائل شرعی در عملیات بازار باز تصریح کرد: در شرایط کنونی بنده در اخبار فقط مشاهده می‌کنم که این بانک مرکزی است که از فرصت به خوبی استفاده می‌کند. البته درباره عملیات بازار باز باید به این نکته اشاره کنم که حتماً باید مباحث فقهی آن را نیز مورد توجه قرار دهند و اگر هم چنین اقدامی را تاکنون انجام داده‌اند، قطعاً جای تقدیر دارد.

محقق‌نیا به ضرورت استفاده بهینه از عملیات بازار باز اشاره کرد و یادآور شد: تاکنون جای این ابزار در کشور خالی بوده اما امکان استفاده خوب و بهینه از آن برای بانک مرکزی وجود دارد، چراکه با این ابزار می‌توان بازار پولی را کنترل کرد، اما نکته‌ قابل توجه این است که باید مدیریت لازم انجام شود تا دچار ربا و مشکلات شرعی نشویم.

معضلات افزایش نقدینگی‌ سرگردان در کشور

این کارشناس اقتصاد اسلامی با اشاره به معضلات افزایش نقدینگی‌ سرگردان در کشور افزود: یکی از مشکلاتی کشور موضوع نقدینگی‌های سرگردان است و شاید از طریق عملیات بازار باز بتوان قدری این نقدینگی را کنترل کرد و کمی از ارتفاع این موج خروشان نقدینگی کاست و آن را مدیریت کرد.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که مشکلات فقهی در عملیات بازار باز تاکنون چه بوده و چگونه اتفاق می‌افتد؟ اظهار کرد: باید انجام این عملیات براساس عقد شرعی باشد، چراکه در کشورمان اوراق قرضه نداریم. بنابراین باید اوراق مشارکت و اوراق صکوک را براساس عقود اسلامی خرید و فروش کنیم. مسئله دیگر این است که در این عملیات جای داین و مدیون عوض می‌شود. بنابراین باید حتماً عقود اولیه آن منطبق با شریعت باشد و این مسئله بسیار مهم است.

لزوم مبادله اوراق بهادار اسلامی

وی ادامه داد: کارکرد اصلی عملیات بازار باز، مدیریت نرخ سود یا نرخ بهره در بازار بین‌بانکی است. در حقیقت، هدف بانک مرکزی از خرید و فروش اوراق، هدایت کردن نرخ‌های موجود در بازار به سمت نرخ بهره مورد نظر است. بنابراین اگر این اقدام مبتنی بر نرخ بهره باشد، اشکال شرعی پیدا می‌کند، اما اگر مبتنی بر نرخ سود باشد اشکالی ندارد.

محقق‌نیا با اشاره به مزایای استفاده از عقود مبادله‌ای در اجرای عملیات بازار باز گفت: حتماً باید الگویی در اجرای عملیات بازار باز داشته باشیم و در واقع باید اوراق بهادار خاصی را تعریف کنیم که عملیات را براساس آن انجام دهیم و حتماً خرید و فروش اوراق باید براساس عقد اسلامی باشد و نقدشوندگی آن را فقط بانک مرکزی تضمین کند. معمولاً در این شرایط از عقود مبادله‌ای استفاده بیشتری می‌شود، چراکه هم ریسک کمتری دارد و هم اینکه واقعی‌تر است و صوری‌سازی در آن انجام نمی‌شود. لذا حتماً باید توجه کنیم اوراقی که در بازار باز مبادله می‌شود اوراق بهادار اسلامی باشد.

شرط اصلی اجرای عملیات بازار باز

این کارشناس اقتصاد اسلامی اظهار کرد: این اوراق می‌توانند اسناد خزانه اسلامی، صکوک اجاره دولتی، صکوک مرابحه دولتی و صکوک استصناع دولتی باشند. البته بانک مرکزی هم می‌تواند صکوک اجاره و صکوک بیع دِین را منتشر کند. به هر حال شرط اصلی اجرای عملیات بازار باز در کشور این است که اوراقی را که می‌خواهیم استفاده کنیم، اوراق اسلامی باشند و براساس عقد قرض نباشند.

وی افزود: بنده آماری در اختیار ندارم که چقدر اوراق اسلامی براساس عملیات بازار باز چگونه عمل میکند؟ عقود مبادله‌ای داریم یا امکان فروش آن وجود دارد، اما معتقدم اگر این اتفاق رخ دهد، ابزار مناسبی است که بانک مرکزی می‌تواند از آن برای مدیریت بازار استفاده کند.

تنظیم حجم پول در گردش و هدفگذاری معیّن در نرخ سود

رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه درباره مزایای اجرای عملیات بازار باز تصریح کرد: اولاً این عملیات حجم پول در گردش را تنظیم می‌کند. ثانیاً نرخ سود یا به تعبیر اسلامی آن نرخ نسیه و اعتبار را مشخص می‌کند و بانک مرکزی سود در بازار و تأمین مالی را به همان نرخی می‌رساند که خودش هدفگذاری کرده است. پس هم حجم پول در گردش و هم نرخ سود را می‌توان براساس این ابزار تنظیم کرد.

محقق‌نیا به برخی موانع اجرای عملیات بازار باز در کشور اشاره و یادآور شد: اکنون در ایران بازارهای غیررسمی زیادی وجود دارند و قاعدتاً نرخ این عملیات بازار باز که براساس تنزیل یا خرید و فروش مجدد انجام می‌شود بسیار مهم است تا بتواند بازار غیررسمی اعتباری در ایران را محدود یا حتی از دور خارج کند. اجرای این عملیات باید به خوبی مدیریت شود و این گونه نباشد که تابع بازار غیررسمی باشیم.

بانک مرکزی باید بازار غیررسمی را تابع خود کند

این کارشناس اقتصاد اسلامی افزود: اکنون خودروسازان می‌گویند که خودرو را ۱۰ درصد زیر قیمت بازار می‌فروشیم. بنابراین شرایط غیرطبیعیی، بازار فعلی را رقم می‌زند و ما هم از آن تبعیت می‌کنیم. این اتفاق نباید در بازار پولی رخ دهد، چراکه بازار پولی، بُرد و تأثیر بیشتری در قیاس با بازار خودرو یا امثالهم دارد و این می‌تواند کل اقتصاد را دچار چالش کند. بنابراین مهم این است که در این کاری که بانک مرکزی می‌خواهد انجام دهد، به جای پیرو بودن، رهبر باشد و در واقع بانک مرکزی باید بازار غیررسمی را به دنبال خود بکشد، چراکه در صورت چنین اقدامی، اجرای عملیات بازار باز موفق خواهد بود.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که آیا بستر عملیات بازار باز به خوبی فراهم شده است؟ اظهار کرد: ابتدا باید ببینیم که حجم اوراق به اندازه کافی هست یا باید برای اجرای این عملیات اوراق جدید منتشر شود؟ نکته بعدی این است که الان اضافه برداشت سیستم بانکی از بانک مرکزی بسیار زیاد است و اگر قرار باشد باز هم بانک مرکزی به صورت انبساطی عمل کند و این اضافه برداشت هم سر جای خود باشد، قطعاً خطرناک می‌شود، اما اگر به نحوی عمل کند که باعث شود مسئله اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی حل شود، می‌توان به اجرای موفقیت‌آمیز آن امیدوار بود. بنابراین باید به سمت کنترل اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی برویم که رقمی بسیار نگران‌کننده است.